Finansal piyasalar denince hemen hemen hepimizin aklına ilk olarak borsa ve onun kontrolündeki pay (hisse senedi) piyasası gelir. Hisse senetlerinin alım-satımının gerçekleştiği bir kurum olarak zihinlerde yer eden Borsa İstanbul, IMKB’den Borsa İstanbul’a dönüştüğü 2013 yılında daha başka organize pazarları da bünyesine alarak finansal piyasalardaki rolünü artıran bir kurum haline gelmiştir. Bense borsada var olan fakat yakın zamana kadar haberdar olmadığım bu piyasaların varlığını Borsa İstabul’da yaptığım staj sırasında öğrendim. Türkiye finansal piyasaları hakkında bir yazı yazarak iktisat ve işletme okuyan bizleri bile karmaşıklığıyla korkutan bu yapıyı sizlere tanıtmak istedim.
Öncelikle belirtmeliyim ki finansal piyasalar hepimizin korktuğu kadar karmaşık bir yapıda olmasalar da sahiden karmaşıklar. Özellikle yakın geçmişte finans sistemindeki liberalleşmelerle dünya çapında daha da karmaşık hale gelmişlerdir ve bu durum artarak devam edecektir. Fakat belirttiğim gibi finansal sistemlerin bu şekilde karmaşık olmalarında korkulacak bir şey yok, her bir piyasayı en ince ayrıntısına kadar bilemesek de belli başlı piyasaları ve piyasaların genel olarak nasıl işlediğini bilmek dahi bizlere içinde yaşadığımız ekonomiyi ve finans sistemini anlamamızda yardımcı olacaktır.
İlk olarak finansal piyasaların tanımını yapalım. Bir ekonomide ihtiyaçları için fon talep edenlerle ellerindeki fazla fonları arz edenlerin, aracı kurumlar tarafından çeşitli finansal araçlarla düzenleyici ve denetleyici kurumlar kontrolünde belli bir hukuki düzen içinde buluşturulduğu düzlemler finansal piyasalardır. Bu karmaşık görünen tanımı oluşturan kavramlara tek tek bakarak piyasanın işleyişi, amacı ve unsurları hakkında bilgi edinebiliriz. Fon talep eden ve ellerindeki fazla fonları arz edenler kısmını açıklarken finansal sistemlerin işlevinden bahsedeceğiz. Bir ekonomide finansal sistemin temel fonksiyonu tasarrufların yatırımlara dönüşmesine yardımcı olmaktır. Bu cümleden yola çıkarsak ellerindeki fonları arz eden bankalar, ülkenin tasarruflarını kullanmaktadır. Diğer tarafta ise ihtiyaç sahibi fon talep ediciler vardır, çoğunlukla fon talep etmelerindeki amaç yatırım yapmaktır. Sonuç olarak diyebiliriz ki finansal piyasalar ülkedeki tasarrufların yatırıma dönüşmesi için ortam yaratan ve böylelikle ülkelerin üretimlerini, dolayısıyla gelirlerini artırmalarına yardımcı olan sistemlerdir.
Finansal Piyasaların Unsurları ve İşleyişi
Finansal piyasalardan fon sağlanması ile bu pazarlara fon sunulması genellikle aracı kuruluşlarla olur. “Aracı kuruluş” terimi, banka, aracı kurum ve vadeli işlemler aracılık şirketlerini ifade etmektedir.
Piyasaların düzenli ve verimli işleyebilmesi için çeşitli kurumlar beraberce faaliyet göstermektedir. Bu kurumları ise şu şekilde sıralayabiliriz:
Türkiye’de Finansal Piyasaları Düzenleyen ve Denetleyen Kurumlar:
– Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
– Hazine Müsteşarlığı
– Sermaye Piyasası Kurulu
– Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu
– Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu
– Türkiye Bankalar Birliği
Diğer Kurumlar ise;
– Borsa İstanbul (BIST)
– Takasbank
Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) sermaye piyasasını düzenleyen ve denetleyen kamu kurumudur. SPK’nın temel görevi piyasanın işleyiş kurallarını belirlemek, piyasaların adil ve etkin çalışmasını sağlamak, ilgili kurumların belli kurallar çerçevesinde faaliyet göstermesini sağlamak ve yatırımcıların haklarını korumaktır.
Borsa İstanbul’un başlıca amacı ise sermaye piyasası araçlarının, kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulunca uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde, şeffaf, etkin rekabetçi, dürüst ve istikrarlı bir ortamda alınıp satılabilmesini sağlamaktır. Bunlara ilişkin alım satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getirmek veya emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştırmak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmek üzere piyasalar, pazarlar, platformlar ve sistemler ile teşkilatlanmış diğer pazar yerlerini oluşturmak, kurmak ve geliştirmek de Borsa İstanbul’un faaliyetleri arasına girmektedir.
İstanbul Takas ve Saklama Bankası (Takasbank), Borsa İstanbul’da yapılan tüm alım-satım işlemlerinin takası, (alış işlemlerinde paranın ödenip menkul kıymetin teslim alınması; satış işlemlerinde menkul kıymetin teslim edilip paranın alınması) Takasbank tarafından gerçekleştirilmektedir. Takasbank, ayrıca Borsa İstanbul üyesi banka ve aracı kurumlara çeşitli bankacılık hizmetleri sunar.
Finans sistemini oluşturan unsurlar bu şekilde sıralanabilir. Piyasaların sınıflandırması ise birçok şekilde yapılmaktadır. Vadeye göre sınıflandırmada sermaye ve para piyasalarından bahsetmek mümkünken; birincil ve ikincil piyasalarda varlıklar piyasaya çıkış durumuna göre sınıflandırılır. Ben bu yazımda piyasaların örgütlenme durumlarına göre hangi şekillerde sınıflandırıldığından bahsedeceğim.
Finansal piyasalar örgütlenme durumuna göre düzenli (organize) piyasalar ve tezgâh-üstü (organize olmayan) piyasalar şeklinde ikiye ayrılır. Düzenli piyasalar, alıcı ile satıcıyı belirli bir fiziksel alanda buluşturan ve işlemlerini gerçekleştirmesi için belirli kural ve düzenlemeler içeren piyasalar şeklinde tanımlanabilir. Örneğin, Borsa İstanbul düzenli bir piyasadır. Tezgâh-üstü piyasalar ise düzenli bir borsa dışında yapılan işlemleri kapsayan, işlem kurallarının taraflar arasında serbestçe belirlendiği piyasalardır. Borsaya kote edilmemiş ve borsada işlem görmeyen menkul kıymetlerin alım satımı tezgâh-üstü piyasalarda gerçekleşir. Bununla birlikte, borsaya kote menkul kıymetler de tezgâh-üstü piyasalarda alım satıma konu olabilir.
| Organize Piyasalar | Tezgahüstü Piyasalar (OTC) |
| TCMB Açık Piyasa İşlemleri (APİ) | Bankalararası TL |
| TCMB Bankalararası Para Piyasası (BPP) | Bankalararası Repo |
| Takasbank Para Piyasası (TPP) | Bankalararası Tahvil |
| BİAŞ Borçlanma Araçlar Piyasası (BAP) | Bankalararası Döviz |
| BİAŞ Pay Piyasası (PP) | Serbest Döviz Piyasası |
| BİAŞ Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası | Serbest Altın Piyasası |
| BİAŞ Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası |
Yukarda gördüğümüz piyasaların çoğu bize tanıdık gelmeyebilir, zira başta bankacılık sistemine olmak üzere diğer finansal sistemlere özel ilgisi olmayan veya finans dersi almayan kişilerin bu piyasaların her birinden haberdar olmaması doğaldır. BİST’in düzenlediği beş tane alt pazar olmasına rağmen stajdan önce ben de bunlardan sadece bir tanesinden haberdardım, pay piyasasından. İstanbul Altın Borsası’nın da BİST bünyesine katılmasıyla birlikte kıymetli madenler ve taşlar piyasasını düzenleyen kurulun da artık Borsa İstanbul olduğunu bilmiyordum. Sizler de bu yazı sonrasında Türkiye’nin finansal yapısına ilgi duymaya başladıysanız ya da herhangi bir piyasanın nasıl çalıştığı hakkında daha fazla bilgi edinmek istiyorsanız Sermaye Piyasası Lisansma (SPL) sınavının çalışma kitabını inceleyebilirsiniz. (http://spl.com.tr/Upload/files/1006.pdf) Bu arada finans alanında, özellikle aracı kurumlarda çalışmak isteyen arkadaşlara Sermaye Piyasası Kurulu’nun yaptığı lisanslama sınavlarını hatırlatmakta fayda görüyorum. Bu sınavlar sonrasında lisans sahibi olarak piyasalarda işlem yapma yetkisi kazanabilirsiniz.
