Kimileri için masalsı, kimileri için vahşi olan Afrika kıtası yüzyıllar boyunca pek çok kâşifin dikkatini üzerine çekmeyi başarmıştır. 19. yüzyılda artan emperyalizmin etkisi ile imparatorluklar araştırmacı kimliğe sahip insanları Afrika’ya gönderirken hiçbir masraftan kaçınmamışlardır. Keşif ve fetih kelimelerinin benzer anlamlara geldiği bu çağda gazeteci kimliği ile öne çıkan bir isimden Henry Morton Stanley’den bahsetmek istiyorum.
Ününü tarihin en ünlü kâşiflerinden birisi olan Dr. Livingstone’u Afrika’nın derinlerinde bulunan bir yerli kabilesinde bulması ile kazanmış olsa da bunun dışındaki eylemleri kıtanın haritasını derinden etkilemiştir. Öyle ki bu eylemlerin günümüz Avrupa-Afrika ilişkisinde hala etkisinin olduğu söylenebilir.
Asıl ismi John Rowlands olan Stanley 1841 yılında Galler’de doğmuştur. Henry Morton Stanley yazarlık ismidir. Sefalet içinde geçen çocukluk yıllarının ardından Amerika Birleşik Devletlerine göç ederek Amerikan vatandaşlığına geçmiştir. Habeşistan, Mısır, İran, Hindistan gibi ülkelerde o zamanların önemli gazetelerinden birisi olan New York Herald için muhabirlik yapmıştır. Zanzibar’daki İngiliz yöneticisi Dr. Kirk’den aldığı raporlarla öldü olarak bildirilen ünlü kâşif Dr. Livingstone’u bulmak için yola çıkmıştır.
Arap köle tacirlerine karşı savaş açan yerel yönetimden dolayı bölgenin kargaşa içerisinde olması dışında tropikal hastalıkların varlığı da durumu zorlaştırmaktadır. Doğası ve insanları ile birlikte kaos denilebilecek koca bir kıtada tek bir beyaz adamı bulması kendisi tarafından dahi umutsuz olarak nitelendirilmektedir. Engellerle ve hastalıklarla dolu bir yolculuğun ardından bunu başarır. Bu yolculuk sırasında gördüklerini ”Livingstone’u Nasıl Buldum” adlı bir kitaba aktarır. Kısa sürede en çok satılan kitap haline gelir ve pek çok dile çevrilir. Özellikle İngilizler başta olmak üzere, Avrupalılar, Amerikan vatandaşlığına geçmiş sıradan bir gazetecinin ulusal bir kahramanı bulmasını kendilerine yapılmış hakaret olarak nitelendirirler.
Kaşif Henry Morton Stanley Afrika’da, Afrikalılarla uzun bir botu ormanda sürüklüyor.
Daha sonra Osmanlı Devletinde geçirdiği uzun yıllardan sonra adını Emin Paşa olarak değiştiren Sudan’ın yöneticisi Alman asıllı Isaak Eduard Schnitzer’i hapsedildiği yerden kurtarması da beklenenin aksine eleştirilere maruz kalmasına sebep olmuştur. Kurtarıcı olarak yüceltilmesi gerekirken yapılan yanlış yorumlamaların tek sebebi İngilizlerin keşif yapmadaki eksikliklerini göstermesi değildir. Kurtarma operasyonları sırasında yaptığı gözlemeleri sürekli olarak kaleme alan Stanley, yazıları ile Afrika’daki Avrupa sömürgesinin etkilerini de açığa çıkarır. Keşif, kolonileşme ve imparatorluk üçgenine anlattığı gerçeklerle büyük bir darbe indirir. Bu yüzden Stanley’nin ismi diğer kâşifler gibi kahramansı hikâyelerle anılmaz. Hayranlığı uyandırdığı gibi nefreti de uyandıran bir kişiliği olduğu söylenir. Afrika’yı bir masal olmaktan çıkararak karanlık yüzünü ortaya çıkarmıştır. Avrupalıların hâkimiyet, aydınlanma ve liberalleştirme tezleri ile kıtaya yaptıkları girişimler günümüzde pek çok kişi tarafından kabul edilmektedir. Fakat Stanley’nin gözlemlerinden önce modernizmin ve insanlığın olmadığı bir yer olarak betimlenen ve yamyamları ile ünlenmiş olan Afrika kıtasını keşfetmek ve kolonileştirmek insanlığa yapılan bir hizmet olarak görülmekteydi. Diğer bir ifadeyle Amerika’nın kolonileştirilmesi sürecindeki argümanlar Afrika için de kullanılmaktaydı. Gerçekleri aktarmış olması Henry Morton Stanley’i öncülleri olan ünlü kaşifler Livingstone, Speek, Burton gibi kahraman yapmamıştır. Fakat tarihe öncüllerinden çok daha büyük bir etki bırakmıştır.
Harvard Üniversitesinde İngiliz kültürü üzerine çalışmalarını yürüten Patrick Brantliner’ın bu konuda ki yorumu Stanley’nin ortaya çıkardıklarını kısaca özetlemekte aslında: Victoria dönemi kâşifleri, misyonerleri ve bilim adamları ışık yaymaya çalıştıkça Afrika’nın karanlığını daha da büyütmüşlerdir.
Kaynaklar
Driver, Felix. “Henry Morton Stanley and His Critics: Geography, Exploration and Empire.” Past & Present, no. 133, 1991, pp. 134–166. JSTOR, www.jstor.org/stable/650769. Accessed 4 May 2020.
Guadalupi,G. Shugarr,A. “Latitude Zero: Tales of the Equator ”Constable and Robinson. September 2002.
Image and original data from: Virga, Vincent, and Curators of the Library of Congress, with commentary by Alan Brinkley (2004).
