Gördüğümüz Semboller – Pek Bilmediğimiz Anlamlar 2: Fatma’nın Eli

Öncelikle gazete yazarı olarak yazdığım konuların, tarihin neresinden ne şekilde çıkıp geldiğini anlatmak da “ne, nasıl, nerede, ne zaman, kiminle” sorularını yanıtlayan güncel metinlerden hiç uzak değil. İdeolojik bilgilendirmeden daha çok haber niteliği taşır nitelikte. Kimin şu an ne düşündüğünü ve başkalarına ne empoze etmek istediğinden öte, önceden insanların kendilerini nasıl ifade ettiğinden, şimdi yaşayanları haberdar ediyor. Bu nedenle bundan sonraki yazılarımı da kapsayan bir uyarı yapmak istiyorum. Tek işi yalnızca aptal 3-5 sayfalık güncel ve yersiz yayınları okumak olanlar, benim yazdıklarımı okumasınlar. Bir gazeteyi gazete yapan olgular yalnızca 5N1K sorularının yanıtlandığı metinler değildir. İnsanla ilgili olan -yalnızca fikirlerin temsili duyuru panosu olmayan- gazeteyi benim yazdığım gibi yazılar insancıl kılar. Okumak isteyen kişi seçme özgürlüğüne de sahiptir fakat “Gazetede bu yazar.”, “Kitap yalnızca bunu kapsar.” tavrıyla yazılanı sınıflandırılanlar, lütfen bu cümleyi okumadan önce yazıyı kapatmış olsunlar. Bu yazı hiçbir ideolojik görüşün savunucusu, olmuş bir oluşumun reklamı değildir. Semboller genel kültürünüze katkısı olsun diye, öğrenin okuyun diye yazılıyor. Bu yazıyı yayınladığım bu platformda buna uygun ki bu işi buradan yapıyorum. Tarihi temeli olan bir konuyu tarih başlığı altından anlatıyorum. Bunu isteyerek, bilincinde olarak ve severek yapıyorum.

fatmanin_eli_dekorasyon-mkl

Fatma’nın Eli daha çok Anadolu uygarlıklarınca bilinen ve kullanılan bir sembol. Daha önce anlattığım Ankh sembolünün aksine Fatma’nın Eli’nin halâ kullanılıyor olmasında, ona yüklenen anlamın büyük önemi var. Daha çok nazarlık olarak kullanılan bu “el” bir çok nesneye formunu veriyor. Takıda, kıyafette, süslemede, kısacası her yerde kullanılıyor. Eskiden de yüzüklerde, kolyelerde ve duvara asılan tablolarda kullanılmış. Fatma’nın neden bu kadar popüler bir sembol olduğuna gelecek olursak; semavi dinlerin sosyal hayattaki batıl inanç oluşturma gücüne ve sembollerin anıldığı anlamlardaki estetiğe göz atmak gerekecek. Ruhun dini olmadığını savunanlarca da artık kullanılan bir sembol. İnsan vücudunun bir parçasının maddeleştirilmesi ve farklı anlamlar ifade edecek şekilde kullanılması, yalnızca dini sebeplere dayanarak değil, farklı şekillerde de Fatma’nın Eli’nin farklı isimlerle ve farklı çizimlerle gösterilmesinin açıklaması olarak kabul edilebilir.

Fatma’nın Eli Mısır’dan Hindistan’a uzanan hat çevresinde yeşeren ve din temelli çeşitlilik gösteren kültürlerde değişik anlamlar ifade ettiği düşünülerek kullanılmış. Peki bu el neden “Fatma’nın” olarak adlandırılıyor ve biz neden onu bu isimle tanıyoruz bunu inceleyelim. Sadece semavi dinlerde değil Mısır ve Pagan dinlerinde de kullanılmış el sembolü fakat daha çok bilinen hali Müslümanlarca Fatma’nın Eli, Musevilerce Meryem’in Eli ve Hamesh (İbranicede 5 rakamı), Araplarda ise Hamse (Arapçada 5 rakamı)diye anılıyor.

Bizim bildiğimiz adıyla sembole ismini veren kişi Hz. Muhammed’in kızı Fatma’nın adından geliyor. İslam Ansiklopedisi’nde yazanlar ve yerleşik dini bilgilere göre, Hz. Muhammed kızını şu şekilde anlatıyor:

tumblr_n9t8j4bO0d1qgede6o1_500“Vücudu- mun bir parçası, gözümün nuru, kalbim, ruhum ve vicdanım.”

İslamiyet’in kadına verdiği önemi örneklemek için de anılan bu isim, güçlü ve korumacı bir kadın olarak anlatılıyor. Fatma’nın eli’ni kişi eğer  yanında taşırsa, sanki bu korumacı kadının eli altında güvende olacak diye inanılıyor. Kadın figürünün genellikle bereket sembolü olarak kullanıldığını göz önüne alırsak, Fatma’nın elinin de yine bereket ve bolluğu sembolize ettiğini söyleyebiliriz. Kimi Müslüman kadınlar da yaptıkları işlerde Fatma’nın elinin olduğunu, bir bakıma onun koruması ve desteği ile o işi gördüklerine inanmaktadır.

Bununla birlikte dini anlatılardan birinde de, Hz. Muhammedin İslami hukuk söz konusu olduğunda başka bir kadına acıyıp hırsızlıktan cezlandırılıp elinin kesilmesinin engellenmesi rica edildiğinde “..bu suçu kızım Fatıma dahi işleseydi onun da elini keserdim.” cevabını vermiş. Bu Fatma’nın elinin böyle önemli bir simge halini almasında şeri hukuk’un bakış açısı olarak değerlendirilebilir.

Arapçada beş rakamının okunuşu olan Hamse ismi ise el sembolündeki parmakların sayısını sembolize etmektedir. (Bakınız bir önceki sayı dörtten etkilenerek oluşturulan bir başka sembol: Rabia) Hamse’nin uğuruna inanılır çünkü eldeki parmaklardan başparmak Hz. Muhammed, işaret parmağı Hz. Ali, orta parmak Hz. Fatma diğer iki parmak ise Hasan ve Hüseyin’i temsil etmektedir. Müslümanlık için önemi olan bu isimleri tek bir sembolde birleştirmiştir. Bu alamıyla ele Pençe-i Ali Aba denilmektedir.

hamesh-hand-pristine-cartera-turkus

Fatma’nın eli Musevi kültüründe ise Meryem’in eli olarak anılmaktadır. Yine bereket ve şans getiren bir sembol olarak kullanılıyordu. Bu nedenle mavi renkte yapılıyordu. Şeytan’ın kötülüğünden korunmak için de kullanılırdı. Müslümanlıktaki 5 önemli ismi temsil etmesi gibi Musevilikte de Meryem’in eli ya da Hamesh Tevrat’ın beş kitabını temsil eden dini bir sembol olarak kullanılıyordu ve halâ kullanılmaya devam ediyor.

Genel anlamda bir kadının eli olduğuna inanılan bu şekil, yine kadınla özdeşleşmiş bereketin bir simgesi olarak kullanılıyor. İçine bir göz çizildiğinde nazar-savar bir etki yarattığı düşünülüyor da olabilir. Bana kalırsa reikide de kullanılan ve yatıştırıcı etkisi olan eli, kişi beraberinde taşıdığı bir anlam haline getirerek manevi bir koruma sağlıyor. Ankh’ın aksine bir çok renkte ve çeşitli simgelerle birlikte kullanılan Fatma’nın Eli sanırım geçmiş inançların ve manevi anlamlandırmaların etkisini günümüze taşıyor. Bu sembolden korkan birini de tanıyorum (Kendisini çok severim.) Bunu eklemeden geçemedim çünkü şunu anlatmak istiyorum; anlamlar yüklenmiş çizimler üstlerinde düşünüldüğünde etkileyici oluyor ve basit birer cisim olmanın böylece dışına çıkıyorlar.


KAYNAKÇA

İslam Ansiklopedisi, Anayasa, Mehmet Âkif AYDIN

Türk El Sanatlarında Kullanılan Nazar Motifleri ve Alevilerde Nazar İnancı, Nuran KAYABAŞI, Ayşem YANAR

Leave a Reply

1 comment

  1. ahmet İkbal Pir

    Ayşin mrb, yazılarını arada bir takip ediyorum. Üslubun çok güzel ve akıcı. Bu yazı da güzel olmuş.Ben bu yazıda göz olayına biraz takıldım. Kısaca gözden bahsetmişsin. Bu çeşitli şekillerin içinde de kullanılıyor. Bilmiyorum bu konu ile ilgili araştırma yaptın mı yada yapacak mısın? Genelde zamanımızda bu göz simgesi farklı algılanıyor. Buraya böyle bi kaç bişey yazmak istedim. Bu güzel ve sıradışı yazılarının devamını dilerim…