Geçenlerde odamda duran bir test kitabı dikkatimi çekti. Ne markası yüzünden ne de vaat ettikleri yüzünden… Tasarımı yüzünden: keskin dik açılar, koyu siyah çizgiler ve parlak kırmızı, sarı, mavi renk blokları. Neredeyse birebir bir Piet Mondrian tablosu gibiydi. Özellikle de 1930 tarihli Kırmızı, Mavi ve Sarı ile Kompozisyon’a (Composition with Red, Blue and Yellow) çok benziyordu.
Elbette bu ne bir sanat eseriydi ne de orijinaldi. Ama benzerlik inkâr edilemeyecek kadar belirgindi. Küçük bir araştırmayla Mondrian’ın görsel dilinden alınan bu ilhamın son yüzyılda modadan mobilyaya, mimariden grafik tasarıma kadar pek çok alana sızmış olduğunu öğrendim. Hatta banyodaki raflara bile.
Bu durum şu soruyu gündeme getiriyor:
Bir sanatçının tarzı neden günlük hayatımızda bu kadar tanıdık geliyor?
Ve daha önemlisi:
Mondrian’ın çizgileri ve renkli blokları aslında ne anlama geliyordu?
Izgaranın (Grid) Ardındaki Vizyoner
1872’de Hollanda’da doğan Piet Mondrian 20.yüzyılın en etkili figürlerinden biri kabul ediliyor. Ancak kariyerinin başı soyut değildi. İlk çalışmalarındaki ağaçlar, yel değirmenleri, sakin kırsal manzaralar yumuşak ışık ve doğal renklerle boyanmıştı. Onlara bakınca ileride modernizmin en radikal isimlerinden biri olacağını tahmin etmek oldukça zordu.
Mondrian’ın soyuta geçişi yavaş ve sistematikti. Çoğu zaman aynı konuyu tekrar tekrar resmetti; her seferinde biraz daha sadeleştirerek. Ünlü ağaç serisi tam da bunu gösterir: Önce gerçek bir ağaç görürüz, sonra sadeleşir, en sonunda ise sadece bir ağ örgüsü kalır. Görüntü değil, özdür o geriye kalan.
Bu dönüşümü hızlandıran iki ana güç vardır Kübizm ve Teozofi
Mondrian 1911’de Picasso ve Braque’ın çalışmalarını gördüğünde, formun kırılma biçimine hayran kaldı. Ama kübizmin hâlâ görünür dünyaya bağlı olmasını yeterli bulmadı. Temsilin kendisini terk etmek istiyordu.
Bu arayış, ikinci büyük etkisiyle olan Teozofi ile mükemmel bir şekilde örtüştü.
Modern Sanatın Mistisizmi
1875’te Helena Blavatsky tarafından kurulan Teozofi, tüm dinlerin altında yatan evrensel gerçekliği keşfetmeyi amaçlıyordu. Mondrian, 1909’da hareketin bir parçası oldu.
Onun için sanat ne güzellik ne de duyguyla ilgiliydi. Sanat, evrenin temel yasalarını açığa çıkarmalıydı.
Bu nedenle gereksiz olan her şey(detay, illüzyon, kişisel ifade) silinmeliydi. Geriye yalnızca varoluşun öz kuvvetleri kalmalıydı.
İşte Kübizm ile Teozofi’nin bu birleşimi, Mondrian’ın kendi hareketi olan Neoplastisizmi doğurdu. Amacı ise iddialıydı: Kaotik bir dünyaya düzen getirecek evrensel bir görsel dil yaratmak.
Peki Çizgiler ve Renkler Ne Anlama Geliyor?
Siyah yatay ve dikey çizgiler
Evrendeki iki karşıt gücü temsil eder.
- Yataylar: sakin, deniz, ufuk çizgisi
- Dikeyler: dinamik, mimari, büyüme
Ve bu iki güç kesiştikçe denge oluşur.
Kırmızı, sarı ve mavi
Estetik değil, “temel kuvvetler”dir.
- Kırmızı: enerji
- Sarı: ruhsallık, aydınlanma
- Mavi: dinginlik, sonsuzluk
Beyaz, siyah ve gri “renk olmayan” alanlardır. Bunlar kompozisyonu sabitler.
Asimetri ise bilinçli bir tercihtir. Mondrian’a uyum, tekrarın değil, gerilimin içinden doğmalıydı. Mondrian için bu denge ilişkileri, uyumlu bir toplumun görsel karşılığıydı: karşıtlıkların birbirini bastırmadan bir arada yaşayabildiği bir düzen.
75 Yıl Boyunca Ters Asılan Tablo
Renkli şeritlerden oluşan New York City 1 adlı eseri, yaklaşık 75 yıl boyunca ters asıldı. Bir stüdyo fotoğrafı ortaya çıkınca yanlış fark edildi, ancak tabloyu düz çevirmek artık zarar verecekti. Müze eseri olduğu gibi bıraktı, hata artık sanat tarihinin bir parçasıydı.
Bu hikâye aslında şunu gösteriyor:
Soyut sanatta doğrular çoğu zaman bakışımıza bağlıdır.
Mondrian’ın Gizli Zaferi: Günlük Hayat
Mondrian, sanat ile gerçeklik arasındaki uçurumu kapatmak istiyordu.
Bir yüzyıl sonra bunu hayal ettiğinden de fazla başardı. Onun fikirleri De Stijl hareketini şekillendirdi, Gerrit Rietveld gibi mimarları etkiledi, Bauhaus’un sadelik ve fonksiyon anlayışına ilham verdi. 1960’larda Yves Saint Laurent, Mondrian tablolarını ikonik elbiselere dönüştürdü. Bugün Mondrian’ın görsel dili neredeyse her yerde:
Izgara temelli grafik tasarım
Minimalist logolar
Web sayfası düzenleri
Dergi sayfa kompozisyonları
Mobilya ve iç mekân tasarımı
Basit, modüler mimari formlar
Saç şekillendirme ürünleri
ve evet test kitaplarının kapaklarında
Mondrian sanatı özüne indirgemek istedi; biz ise aynı formu bilgi çağının karmaşasında netlik yaratmak için benimsedik.
Sade bir logo, geometrik bir cephe ya da temiz bir iç mekân gördüğünüzde, belki de Mondrian’ın uyum arayışının uzak bir yankısını görüyorsunuzdur. Mondrian’ın sanatı yalnızca müzelerde değil, günlük hayatın fark edilmeyen köşelerinde de yaşıyor. Mondrian’ın aradığı evrensel düzen belki hiçbir zaman tam anlamıyla kurulmadı; ancak onun görsel dili, modern dünyanın karmaşasında hâlâ bir denge ihtiyacını hatırlatıyor.
Yararlanılan Kaynaklar:
Piet Mondrian artwork displayed upside down for 75 years
Piet Mondrian | Biography, Paintings, Style, & Facts | Britannica
Smarthistory – Piet Mondrian, Composition with Red, Blue, and Yellow
