Kumaş türleri gibi kumaş boyaları da çok çeşitlidir. Bu malzemelerin arasında bazıları öbürlerine göre daha sağlıklıdır. Bu yüzden kullandığımız ürünün hangi boyalardan veya kumaştan oluştuğunu öğrenebilmek önem taşır. Hangi tür boyanın kullanıldığı bilgisine erişmek genelde malzeme bilgisine erişmekten daha zordur. Hemen her tekstil ürününün etiketlerinde o ürünün hangi malzemenin lifleriyle yapıldığı yazar. Petrol türevlerinden üretilen bazı kumaşlar iritasyona ve uzun vadede hastalıklara yol açabilirken; kenevir, selüloz, pamuk ve keten kumaşlar genelde böyle problemlere yol açmaz.
Hemen her kıyafette bulunmasına rağmen genelde etiketlerde yazmayan bir diğer malzeme türü kumaş boyalarıdır. Çevreye ve insan sağlığına uyumlu alternatifler mevcut olsa da büyük oranda tekstil ürünü sentetik boyalar ile renklendirilir. Sentetik boyalar genelde yenilenemeyen bir kaynak olan petrolden üretir ve bu boyaların atıkları ekosisteme zarar verir.
Kumaş renklendirmede kullanılan sentetik boyaların yaklaşık %70’i azo boyar maddelerdir. Bu maddeler kullanılarak kumaşlar parlak ve canlı renklere boyanır. Azo boyar maddeler tekstilde boyanın oturması için kullanılır. Azo boyalar organik boyalar sınıfındadır ve bu sınıf altındaki arilaminler kanserojendir. Nemli ortamda azo boyalar cilde daha fazla geçer. Bazı ithal kumaşlarda yasal sınır olarak belirlenen miktarın -30ppm- yüzlerce kat üstünde azo boyar maddeler bulunur. Reaktif boyalar liflerle kovalent bağ oluşturur ve kalıcıdır. Azo boyalara göre daha az tehlikelidir. Ciiltte ve solunum yolunda iritasyona yol açabilir. Reaktif boyalarla birlikte kimi zaman sabitleyici olarak formaldehit kullanılır. Formaldehit kanserojen maddedir ve maruz kalan kişilerde baş dönmesi ve gözlerde kızarıklık gibi tepkiler görülür.
Boya bitkileri, sentetik boyalara karşılık çok daha eski zamanlardan beri kullanılan alternatiflerdir. Birçok bitki doğal kumaş boyası olarak kullanılabilir. Kumaş ile beraber kaynatıldıklarında bitkiler kendilerine özgü, yumuşak renkler verir. Bitkilerle boyama işleminde bitkiler çok küçük parçalara bölünür, böylece kumaşa temas edecek renkli yüzey artar. Bu bitkilerle kumaşı boyamak için kumaşlar beyaz sirke veya şap türleri ile boyanmaya hazırlanır, bu bitkilerle kaynatılır ve rengin solmaması için gölgede kurutulur.
Bazı renkler için kullanılan bitkiler şu şekildedir:
Pembe: avokado çekirdeği ve kabuğu, çilek, gül
Kahverengi : çay, kahve, karahindiba kökleri
Mavi: yaban mersini, mor lahana
Yeşil: nane, ıspanak
Sarı: zerdeçal, karahindiba çiçekleri
Kiremit: nar, hibisküs çiçeği, pancar
Ek bilgi: Her ne kadar endüstriyel üretimde çoğunlukla azo boyar maddeler kullanılsa da, Türkiye’de geleneksel halı dokumacılığında sıklıkla boya bitkileri kullanılır. Halının hammaddesi önce “mordanlama” denilen bir ön işlemden geçer. İşlem sırasında şap [KAl(SO4 )3 .12H2 O], demir şapı (FeSO4 .7H2 O), bakır şapı (CuSO4 .5H2 O), SnCl2 .2H2 O ve şarap taşı gibi maddelerle birlikte 1 saat 80-100 derecede bekleyen elyaf kurutulduktan sonra boyanmaya hazır gelir. Bu sayede doğal boyalar elyaf üzerinde daha kalıcı olur. Ceviz yaprağı, safran ve çeşitli kök bitkileri ile birlikte 10 dakika kaynatılan tekstil elyafı gölgede kurutulur ve işlenir. Böylece doğaya özdeş renklerle boyanmış halı iplikleri hazırlanmış olur.
Kaynakça:
http://www.food-info.net/tr/colour/azo.htm
Natural Dyes for Fabric: All Natural Ways to Dye Fabric Different Colors
https://www.dailymail.co.uk/femail/article-2088623/Toxic-dyes-Lethal-logos-Cotton-drenched-formaldehyde–How-clothes-poison-you.html
http://www.azolab.com.tr/azo-boyar-maddeler-primerik-aromatik-aminler-1
https://www.dharmatrading.com/info/fiber-reactive-dye-general-information.html?lnav=techniques.html#:~:text=SAFE%3A%20Fiber%20Reactive%20dyes%20are,allergic%20reaction%20in%20some%20people
