Döneri Kaybettik: Türk Mutfağının AB’deki Yenilgisi

Arda Akgün

Yunanlarla olan özellikle yoğurtlu ve zeytinyağlı yemeklerdeki ve baklava konusundaki sahiplenme kavgamız hemen herkesin aşina olduğu bir durum. Turist olarak gittiğiniz ülkede dürüm ya da ekmekarası olarak size sunulan şey bir yandan memleketiniz gibi hissettirse de aslında bir o kadar da sizden uzak. Maalesef kültürümüzü korumak konusunda diğer milletler kadar bilinçli değiliz. Yurt dışında yediğiniz o döner artık Türklere ait değil. Çünkü yakın tarihte Türk Usülü Döneri Almanlara kaybettik. Bu durum özellikle dönerin Arap dünyasında Shwarma ve Yunanistan’da Gyros olarak anılmasıyla birlikte dünyada dönerin milletinin uzun vadede sorgulanacağının işareti oldu.

Döner’in Avrupa’daki Geçmişi 

Döner Kebap, Osmanlı Mutfağında doğan bir efsane olarak yıllardan beri tükettiğimiz bir yiyecek. 19. Yy’da Bursa’da yaşayan İskender Bey tarafından ortaya çıkarıldığı bilinmektedir. Döner Anadolu’daki köklerinden sonra, 1960’larda Almanya’ya verdiğimiz işçi göçüyle Avrupa’ya taşınmıştır. farklı bölgelerine yayılmıştır. 1972 yılında Berlin’de sunulan ilk döner ile onu Avrupa’da bir fast-food devi haline getiren süreç başlamıştır. Almanya, Dönerin kültürel bir sembol haline geldiği ilk ülke olsa da zamanla Fransa, İngiltere, Hollanda, Belçika ve Yunanistan’da da kendisine yer bulmuştur. 

Avrupa Döner Pazarı 

1970’lerin başında başlayan bu “Dönerizasyonun” sonucunda Avrupa’da bugün toplam 3,5 milyar avro büyüklüğünde bir döner pazarı var. Bu pazarın yarısından fazlası tek başına Almanya’ya ait. Döner Almanya’nın en popüler sokak yemeği. Geçtiğimiz sene Almanya’da döner fiyatlarının yükselmesi siyasi bir sorun haline gelmiş ve bunun üzerine “döner fiyat freni” yani “Dönerpreisbremse” tanımı gündeme gelmişti.

Yine İngiltere ve Fransa’daki onbinlerce döner işletmesinin varlığı ve sadece Polonya’daki döner pazarının değerinin yaklaşık 600 milyon avro olması dönerin Avrupalılar için bir sokak yemeğinden öte, ciddi endüstriyel üretim, makineleşme ve tedarik zinciri olan bir pazara dönüştüğünün kanıtıdır. Son yıllarda Avrupa’da hızla artan müslüman nüfus ve bu insanların oluşturduğu “helal gıda” talebi de Avrupa’da döner pazarına destek sağlayan önemli unsurlar arasında.

Türk Döneri vs Alman Döneri

Türk Döneri olarak bildiğimiz orijinal dönerde daha çok dana ve kuzu kullanılıyor, yoğurtla servis ediliyor ve dilimleri 3-5mm arasında değişiyor. Alman Döneri ise kırmızı et yerine hindi, tavuk ve sebze gibi çeşitli malzemelerle odaklı olabiliyor. 

Avrupa’da glocalizasyon kavramı döner için de geçerli. Her ülke damak tadına göre farklı döner versiyonları üretip yerel mutfaklarıyla bunu harmanlıyor. Yunanistan’daki Gyros’da bunun en somut örneği. Bu da inovasyonu destekliyor ve döner pazarında bitki bazlı et alternatifleri, sağlıklı varyanlar hatta çikolatalı dönerleri bile piyasaya çıkarıyor. Unilever gibi bazı kuruluşlar da özellikle bitki bazlı kebap alternatiflerinin yaygınlaştırılmasını destekliyor.

Döner Statüsü Başvurusu

Döner üzerindeki inovatif hareketler Avrupa’da desteklense de Türkiye, dönerde sahteciliği önlemek ve kültürel mirasını korumak için geleneklere balı kalınması gerektiğini savunuyor. Bunun için İstanbul Merkezli Uluslararası Döner Federasyonu, Avrupa Komisyonu’na 20 Mayıs 2022’de dönerin Türkiye’deki geleneksel usulle üretildiği haliyle “Türk Usulü Döner” adıyla satılması için başvuruda bulundu. Amaç ürünün üretildiği yerleri kısıtlamak yerine tarifi korumaktı. Bu başvuru AB’nin Geleneksel Ürün Adı statüsü almayı amaçlıyordu. Bu şekilde Avrupa’da hindi eti, katkı  maddeleri ve düşük et kalitesi gibi geleneksel yöntemlere uymadan üretilen dönerlerin “döner kebap” adıyla satılması engellenecekti. Türk tarafının ortaya çıkan ürünün “döner kebap” olarak anılabilmes için belirlediği standartlar şunlardı;

  • En az 16 aylık dana/kuzu eti
  • Hayvansal yağ ve yoğurt kullanımı
  • Kırmızı et için 3-5mm’denTavuk içinse 5-8mm’den oluşan dilimler
  • Kıyma yasak
  • Pide veya lavaş ile servis
  • Ürün daha az sulu olacak
  • Elektrikli makineler yerine 55cm’lik bıçak kullanılacak
  • Etteki tuz oranı %2 ile sınırlandırılacak

Kabul edilseydi, Avrupa’daki pek çok döner ürününün ismi değişmek zorunda kalacaktı ve 3,5 milyar avroluk pazar bundan doğrudan olumsuz etkilenecekti.

Dönerin Politik Boyutu

Başvurunun yayımlanmasından sonra üç aylık itiraz süresi başladı ve Almanya başta olmak üzere Avusturya, Belçika ve Hollanda gibi ülkeler başta olmak üzere toplam 17 ülke şiddetli itirazlarda bulundu. İtirazlar sadece teknik kriterlere değil aynı zamanda siyasi ve kültürel sahiplenme söylemlerine de dayanıyordu. Almanya’daki ilgili döner üreticileri, AB genelindeki on binlerce döner işletmesinin ekonomik çıkarlarını koruma altına aldı. Dönemin Alman Tarım Bakanı Cem Özdemir sert tepki göstererek “Döner Almanya’nın bir parçasıdır. Burada nasıl hazırlanacağı ve yenileceği konusunda herkesin kendi kararını verebilmesi gerekir. Ankara’dan talimat gelmesine gerek yok” ifadelerini kullandı. Bu ifade aslında göçmen kökenli bir bakanın “Alman kimliği” içinde kendini konumlandırma biçmiydi.  

Süreç itirazlar üzerinde uzlaşılamaması üzerine tıkandıktan sonra AB Komisyonu sürecin reddedilme eğiliminde olduğunu ilgili taraflara iletti. Ancak ret kararı yerine, başvuru sahibine iki seçenek sunuldu: Başvurunun içeriğinde değişikliğe gitmek ya da başvuruyu tamamen geri çekmek. Tüm gelişmeler sonucunda Uluslararası Döner Federasyonu (UDOFED), AB Komisyonu’nun nihai kararını beklemeden, süreci devam ettirmek istemediğini belirterek başvurusunu 23 Eylül 2025’te geri çekti. 

Ret kararı beklentisinin artmasını takiben, Almanya’da dikkat çekici bir gelişme yaşandı. Bavyera Eyalet Başbakanı ve CSU Lideri Markus Söder’in partisi, Türk başvurusunun yarattığı fırsatı değerlendirerek dönerin bir çeşidini “Söner” adıyla tescil ettirdi. Bu hamle Muhafazakâr Alman sağı için “yerli gurur”  yaratarak kültürel bir ürün üzerinden ekonomik milliyetçiliği attırdı. Aynı zamanda da Türk dönerinin karşısına resmen Alman markalı bir alternatif çıkarmış oldu.

Neden Kaybettik?

Döner’in AB’de tescil edilememesinin ardında yalnızca teknik sebepler değil, güç dengesinin çıplak gerçeği yatıyor. Türkiye’nin ekonomik ve diplomatik zayıflığı, karar süreçlerinde pazarlık gücünü kısıtladı. Almanya gibi ülkeler, kendi endüstriyel döner üretimlerini ve milyar avroluk pazarlarını korumayı öncelik haline getirdi. Ayrıca Avrupa’daki ile Türkiye’deki dönerin ve etin kalitesi arasındaki uçurum da tescil reddinin önemli bir sebebiydi. Türkiye’de bile “Türk Usulü Döner” standartlarına uyulmazken bunların Avrupa’dan talep edilmesi dolayısıyla meşruiyeti azalttı. Sonuçta mesele gastronomiden çıktı; ekonomik çıkar, kalite normu ve politik güç dengesi arasında sıkışmış bir kimlik savaşına dönüştü.

Döner özellikle tescil başvurusu ardından bir yiyecekten öte kültür, kimlik ve güç mücadelesinin sembolü haline geldi. Türkiye kendi mutfağından bir ürününü daha korumayı başaramazken, Avrupa döneri endüstriyelleştirdi ve “söder” adı altında markalaştırdı. Asıl kaybedilense bir lezzetten öte kültürel mirasımız oldu. “Türk Usulü Döner” standartları bugün ekonomik sebeplerden dolayı Türkiye’de bile tektük işletmelerde karşılanabilirken bundan yıllar sonra belki de dünyada “döner” denildiğinde Türkler değil Almanlar akıllara gelecek. İşte o gün sadece çok lezzetli bir yemeği değil bir mirası da kaybetmiş olacağız. 

Kaynakça:

Arda Akgün

DİĞER YAZILAR

Leave a Reply