Giriş
Antik Mısır’ın sayılı kadın firavunlarından biri olan Hatshepsut, Yeni Krallık[1]’ın ilk dönemlerinde yirmi yıldan fazla hüküm sürmüştür. Sıra dışı olmasının nedeni, yalnızca kral olarak hüküm süren bir kadın olması değil, aynı zamanda meşruiyetini kanıtlamak için kraliyet otoritesinin görsel ve mekânsal dilini aktif olarak yeniden şekillendirmesidir. Mimarı Senmut tarafından tasarlanan Deir el-Bahari’deki mezar tapınağı(mortuary temple) ve bu tapınak için yapılmış diz çökmüş granit heykel, mimari ve sanatın siyasi mesajları, ilahi meşruiyeti nasıl birleştirdiğinin örneklerindendir. Hatshepsut, bu eserleriyle Mısır krallık geleneklerini, kendi egemenliğinin araçlarına dönüştürmüştür.
[1] Antik Mısır tarihi, genel hatlarıyla Eski krallık (Old Kingdom), Orta Krallık (Middle Kingdom) ve Yeni Krallık (New Kingdom) olmak üzere üç ana döneme ayrılır; bu dönemlerin arasında ise Ara Dönemler (Intermediate Periods) bulunur.
Hatshepsut’un Krallığı, Cinsiyet Temsili ve İkonografi
Antik Mısır’da kraliyet kadınları bazen genç kralın yerine naib olarak görev alırken, firavun pozisyonu çoğunlukla erkeklere aitti. Ancak Hatshepsut, bir kralın tam unvanını ve yetkisini üstlendi. İlahi doğum miti ve kehanetlerle desteklenen bir anlatı geliştirdi; böylece hükümdarlığının tanrılar tarafından onaylandığını gösterdi.
Görsel kültürde, uzun süredir kullanılan erkek firavun imgelerini benimsedi: nemes başlığı, sahte sakal, simetrik, ön cepheye dönük ve kompakt duruş. Heykellerinde kadın formuna dair anatomik vurgular neredeyse yok denecek kadar azdır; kollar, gövde ve bacaklar taşla sıkıca bütünleşmiş ve çoğunlukla erkek firavun ikonografisine uygun şekilde tasarlanmıştır. Bu yaklaşım, Hatshepsut’u neredeyse 2000 yıllık firavunluk ikonografik geleneğine bağlamaktadır. Öte yandan hiyeroglif yazıtlar çoğu zaman dişil gramer kullanır; böylece görsel erkek temsili ile yazınsal dişil kimlik arasında bilinçli bir ikilik yaratılır.
Mezar Tapınağı: Mimari, Peyzaj ve Politik Mesaj
Hatshepsut’un mezar tapınağı, Deir el-Bahari’de, dik limestone kayalıklarının hemen yanında yer alır; bu kayalıkların dikey çizgileri kolonadlarla görsel bir uyum içindedir. Senmut’un tasarımı, Mısır’ın aksiyal planlama geleneğini izler. Tapınak üç geniş terastan oluşur. Bu teraslar, merkezi rampalarla birbirine bağlanır ve her teras, farklı biçimlerdeki sütunlarla çevrelenmiştir. En altta kare kesitli kalın sütunlar, üst teraslarda ise daha ince, çokgen sütunlar yer alırdı. Tapınakta Hathor[1] ve Anubis[2] için şapeller[3], peristil[4]avlu ve Amun ile Ra’ya adanmış iç mekanlar bulunur. Punt ’tan getirilen mür ağaçları ile düzenlenmiş bahçeler, Hatshepsut’un ticari seferlerini ve bereketi simgeler.
[1] Antik Mısır mitolojisinde doğum, bereket, aşk ve evlilik ile ilişkilendirilen tanrıça.
[2] Antik Mısır mitolojisine göre ölüm ve cenaze törenlerinin tanrısı.
[3] Küçük, özel ibadet mekânı
[4] Yunanca peri, “etrafında” ve stulos “sütun” kelimelerinden türetilmiştir. Bir binayı çevreleyen kolonat veya etrafı tamamen kolonatla çevrili bir avlu. (Kolonat: Genellikle sürekli bir entablatür taşıyan, eşit aralıklarla yerleştirilmiş sütunlardan oluşan bir sıra.)
Konum seçimi de politik bir mesaj taşır. Tapınak, Orta Krallık’ın kurucusu ve Mısır’ın birleşmesini sağlayan Nebhepetre Mentuhotep II’nin mezar tapınağının yanına inşa edilmiştir. Bu yerleşim tercihi, Hatshepsut’un yönetiminin istikrarlı ve meşru bir geleneğin devamı olduğunu görsel olarak ilan edişidir adeta.
Mentuhotep tapınağı ile karşılaştırıldığında Hatshepsut’un tasarımı bazı yenilikler içerir. En dikkat çekeni, Mentuhotep’un tapınağındaki merkezi kütle anlayışına kıyasla, Hatshepsut’un tapınağında teraslar daha geniş ve açık bırakılmıştır; bu, Karnak’tan gelen kutsal Amun-Re barkının doğrudan aksiyal bir yaklaşımla tapınağa girmesini sağlar. Bir diğer yenilik ise dış cepheleri kaplayan devasa “Osiridler” de dahil olmak üzere kapsamlı ve koordineli bir heykel programı uygulanmasıydı. Osirid formu daha önce de kullanılmış olsa da, Hatshepsut’un heykel programında ölçek ve bütünlük açısından dikkat çekici ve kapsamlı bir uygulama görülmektedir. Bu heykeller hem ilahi bağları hem de firavunun varlığının her yerde hissedilmesini pekiştirmiştir.
Diz Çökmüş Heykel: Ritüel Konumu ve Sembolizm
Tapınak için oyulmuş diz çökmüş granit Hatshepsut heykeli, onu tam firavun kıyafetleriyle ama bir kral için alışılmadık bir duruşla sunuyor: diz çökmüş. Bu tanrılara adak sunmak için kullanılan bir hareketti.
Heykelin tapınak içindeki konumu ise bu anlamı güçlendirir. Yılda bir kez, Beautiful Festival of the Valley sırasında, Amun-Re kült heykeli Karnak’tan Nil Nehri’nin batı yakasına taşınırdı. Hatshepsut tapınağından geçer, geri dönmeden önce kutsal alanında bir gece konaklardı. Tanrıyı selamlamak üzere konumlandırılan diz çökmüş heykel ise böylelikle, firavun Hatshepsut’u sonsuz bir bağlılıkla temsil eder ve suretinin ritüel döngüsüne ebediyen katılmasını sağlardı.
Miras ve Silinme
Hatshepsut’un ölümünden yaklaşık yirmi yıl sonra, Thutmose III, onun görüntülerini sistematik olarak yok ettirdi. Heykelleri kırıldı veya gömüldü; rölyefleri yerinden kazındı. Granitten heykellerinin ve yüzlerce resminin yok edilmesi büyük bir iş gücü gerektirirdi ve bu, işlemin bilinçli bir eylem olduğunu gösterir. Bu eylemin arkasındaki motivasyonlar hala tartışmalıdır: bazıları bu eylemi kadın firavunluk örneğini ortadan kaldırma amacıyla, bazıları ise Thutmose’un politik meşruiyetini pekiştirme amacıyla yaptığını öne sürer.
Sonuç
Hatşepsut’un mezar tapınağı ve diz çökmüş heykeli, Yeni Krallık Mısır’ında mimari, heykel ve siyasi sembolizmin hesaplı bir şekilde bir araya gelişini gözler önüne seriyor. Maskülen ikonografiyi benimsemesi; tapınağını ritüel geçişlerle ve tarihsel öncüllerle uyumlu hale getirmesi; anıtsal mimariyi doğal manzaraya entegre etmesi gibi unsurlar, Hatshepsut’un bir hükümdarın meşruiyetini nasıl temsil edebileceğini yeniden tanımladığını gösterir.
Bu yapılar, yalnızca Mısır krallığının politik yapısını değil, aynı zamanda inşa edilmiş form ve ritüellerin tarih yazımında nasıl güçlü bir araç olabileceğini anlamak için önemli birer kanıttır.
Kaynaklar
https://www.metmuseum.org/essays/2012-139-hatshepsut-model
Dr. Beth Harris and Dr. Steven Zucker, “Mortuary Temple and Large Kneeling Statue of Hatshepsut,” in Smarthistory, August 9, 2015, accessed August 15, 2025, https://smarthistory.org/hatshepsut/.
Dr. Amy Calvert, “New Kingdom and Third Intermediate Period, an introduction,” in Smarthistory, February 14, 2022, accessed August 15, 2025, https://smarthistory.org/new-kingdom-third-intermediate-period-introduction/.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/544449
Roth, Leland M., and Amanda C. R. Clark. Understanding architecture: Its elements, history, and meaning. New York, NY: Routledge, 2018.
Dogaer, Lauren. “The Beautiful Festival of the Valley in the Graeco-Roman Period: A Revised Perspective.” The Journal of Egyptian Archaeology, vol. 106, no. 1/2, 2020, pp. 205–14. JSTOR, https://www.jstor.org/stable/27102386. Accessed 17 Aug. 2025.
Kullanılan İmgeler
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/544449
Mortuary Temple of Hatshepsut – Mortuary temple of Hatshepsut – Wikipedia
Arka plan için: https://www.rawpixel.com/image/13956809/image-person-art-sky
