Bilindiği üzere Türkiye, 16 Nisan 2017 referandumu ile ‘‘cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi’’ni kabul etmiş, 9 Temmuz 2018’de ise bu sistem yürürlüğe girmişti. Peki bu sistemi diğer başkanlık sistemlerinden ayıran neydi? Türkiye’de kabul edildiğinden bu yana ne gibi değişiklikler oldu? Türkiye’yi gelecek yıllarda ne bekliyor? Hazırsanız yazımın devamında bunlardan bahsetmek istiyorum.
Nedir Bu Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi?
16 Nisan 2017 günü, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde görülmemiş bir adım atıldı. Bu adım kimilerine göre gelişen ve ilerleyen Türkiye için bir lütuf, kimilerine göreyse demokrasiye sürülmüş kara bir lekeydi. Yapılan referandumda halkın %51,4’ü bu yeni sisteme ‘‘evet’’ derken %48,6’sı ‘‘hayır’’ dedi.[1] Bu sistemle beraber TBMM’nin yetkileri kısıtlanarak cumhurbaşkanının yetkileri arttırıldı. Dönemin başbakanı Binali Yıldırım yeni sistemi sonuna kadar savundu[2] ve referandumun ardından kısa bir süreliğine Ak Parti genel başkanlığını devam ettirdi. Yeni sistemde ‘‘cumhurbaşkanı partili olabilir’’ anlayışıyla Recep Tayyip Erdoğan yeniden Ak Parti genel başkanlığına geldi. Böylece Binali Yıldırım Türkiye Cumhuriyeti’nin son başbakanı oldu.
Türkiye’nin Amerika’dan Farkı Ne?
Dünyada başkanlık sistemini uygulayan pek çok ülke olsa da bu düzeni tamamen oturtabilen tek ülke ABD’dir. Amerika ile Türkiye’yi karşılaştıracak olursak:
Amerika’da uygulanan başkanlık sisteminde yasama, yürütme ve yargı tamamen bağımsız ve özgürdür. Demokratlar ve Cumhuriyetçiler başkan adaylarını seçimle belirler. Eyaletlerde seçimler yapılarak her eyaletin nüfus yoğunluğuna göre delegasyon seçilir. Delegelerin çoğunluğunu hangi parti sağladıysa o partinin başkan adayı ABD başkanı seçilir. Bununla birlikte Temsilciler Meclisi ve senato seçimleri de ayrı yapılır. Bazen seçilen başkan buralarda çoğunluğu sağlayamamış olabilir. Başkan; yüksek yargıyı, Amerikan Merkez Bankası (FED) başkanını, CIA başkanını atamak veya görevden alabilmek için senatoyla Temsilciler Meclisi’nin onayını almak zorundadır. Yargı gerektiği takdirde başkan hakkında dava açabilir, senato ve meclis de başkan hakkında soruşturma açabilir. Türkiye’ye geldiğimizde ise ‘‘partili cumhurbaşkanı’’ yürütmenin başıdır. Yani bakanlar kurulunu parlamento içinden veya dışından kendisi atar ve onaylar. Meclisten güvenoyu almasına gerek yoktur. Yasama, yani meclis, cumhurbaşkanının partisinin çoğunluğunda olduğu için istediği kanunu çıkarması oldukça kolaydır. Ayrıca cumhurbaşkanı bazı ivedi konuları ‘‘Kanun Hükmünde Kararname’’lerle yürütmektedir. Yargının büyük çoğunluğunu atama yetkisi yine cumhurbaşkanındadır. Hakim Savcılar Kurulu’nun, Yargıtay’ın, Danıştay’ın, Sayıştay’ın ve Anayasa Mahkemesinin büyük bir çoğunluğunu cumhurbaşkanı atar. Buna ek olarak Merkez Bankası başkanını, üniversite rektörlerini, Diyanet İşleri başkanını ve bürokrasideki tüm atamaları yine cumhurbaşkanı yapar. TBMM, üye tamsayısının üçte ikisinin gizli oyuyla cumhurbaşkanını Yüce Divan’a sevkinin kararını alabilir. Bu da oldukça zordur.
Yeni Sistem Türkiye’ye Gerçekten İyi Geldi mi?
Cumhurbaşkanı Erdoğan 19 Haziran 2018’de -24 Haziran cumhurbaşkanlığı seçimlerine atıfta bulunarak- ‘‘24’ünde siz bu kardeşinize yetkiyi verin; ondan sonra bu faizle, şunla bunla nasıl uğraşılır göreceksiniz.’’ dediğinde dolar 4,75; euro 5,50 idi.[3] Geçen üç sene içerisinde dolar 10,90; euro ise 12,40’ları gördü. Erdoğan’ın imzasıyla TCMB’deki iki başkan yardımcısı ve bir kurul üyesinin görevden alınması ise bu işin tuzu biberi oldu. Yeni sistemin Türkiye’ye iyi gelmediğini düşünen muhalefet ortaya çeşitli fikirler atmakta. Bunlardan en bilineni ‘‘güçlendirilmiş parlamenter sistem’’.[4] Fikri ortaya atanlar bu sistemi detaylı şekilde açıklamamakla beraber söz konusu bazı tahminler var: Geçmiş sistemden farklı olarak meclisin eskisinden daha güçlü ve daha etkin olması isteniyor. Ancak bazı kesimlere göre meclisin güçlü ve etkin olabilmesi için milletvekillerinin genel başkanlarına değil, kendilerini seçen halka karşı sorumlu olmaları gerekiyor. Bunu sağlamak için de siyasi partiler yasası ve seçim kanununun değiştirilmesi gerekmekte. Bu değişimler yapıldığı takdirde parlamenter sistem güçlendirilmiş olur.
İlerleyen Yıllarda Türkiye’yi Neler Bekliyor?
Başkanlık sistemiyle yönetilen diğer ülkelere baktığımızda -Amerika hariç- hemen hemen hepsinde kayışların koptuğunu, yönetimin bir nevi diktatörlüğe kaydığını görüyoruz. Türkiye’de, özellikle son üç yıl içerisinde, gerek basın özgürlüğü gerek ekonomi gerekse insan hakları konusunda çarklar aksamakta. Tek bir kişinin verdiği kararlar, bütün bir halkı etkilenmekte. Pek çok gazetecinin tutuklanması, İstanbul Sözleşmesi’nin kaldırılması, mülteci krizleri, Türk lirasının sürekli değer kaybetmesi ve artan yoksulluk; ilerleyen yıllarda yaşanabilecek felaketlerin habercisi olma niteliği taşımakta. Farklı çözüm yolları ve denetim mekanizmalarının hayata geçmesiyle bu kaçınılmaz sonu engellemek mümkün.
Kaynakça:
Gözler, K. (2017). I. “hayır” Oyu Lehine i̇leri sürülen Görüşlerdeki Yanlışlıklar: Halkoylamasında Oylanacak şey, Rejim Değişikliği Değil, Hükûmet Sistemi Değişikliğidir. Kemal Gözler, Cumhurbaşkanlığı Sistemi mi, Başkanlık Sistemi mi, Yoksa Neverland Sistemi mi? Retrieved October 18, 2021, from https://www.anayasa.gen.tr/neverland.htm.
[1] BBC. (2017). Referandum 2017: Erdoğan: Türkiye Yönetim sistemi konusunda Tarihi Bir Karar Verdi – Turkce. BBC News. Retrieved October 18, 2021, from https://www.bbc.com/turkce/live/haberler-turkiye-39613272.
[2] Businessht. (2016, November 11). Binali Yıldırım: MHP Ile Anayasa Değişikliğini Yapacağız: Güncel Haberleri. businessht.com.tr. Retrieved October 18, 2021, from https://businessht.bloomberght.com/guncel/haber/1322551-binali-yildirim-mhp-ile-anayasa-degisikligini-yapacagiz.
[3] Ntv. (2018, June 19). Dolar Kuru Bugün ne kadar? (19 haziran 2018 dolar – euro fiyatları). ntv.com.tr. Retrieved October 18, 2021, from https://www.ntv.com.tr/ekonomi/dolar-kuru-bugun-ne-kadar-19-haziran-2018-dolar-euro-fiyatlari,VDjdzVPglEiHPFaw-Lvftg.
[4] Sayın, A. (2021). Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem: 6 MUHALEFET partisinin Belirlediği Yol Haritasında neler var? BBC News Türkçe. Retrieved October 18, 2021, from https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-58815115.
