Geçtiğimiz hafta Marvel’ın yeni filmi Doctor Strange: Multiverse of Madness filmi vizyona girdi. Bu filmde de adından da tahmin edebileceğiniz gibi yine çoklu evrenler konsepti hakimdi. İnsanların farklı kararları doğrultusunda, farklı birer hayat sürdüğü tabiri caizse farklı “versiyonlarının” bulunduğu farklı evrenler. Ölen karakterleri geri getirmek veya yan yana hiç görmediğimiz karakterleri bir araya toplamak için güzel bir araç. Peki, bu fikir ilk nereden çıktı ve bilim dünyasında bir karşılığı var mı? İşte bu sefer bunun cevabını arayacağız.
Çoklu Evren (Multiverse)
Çoklu evren (Multiverse) teriminin tanımını yapacak olursak: Gözlemlenebilir varsayımsal, farklı, evrenler topluluğu diyebiliriz. Şu anda içinde bulunduğumuz evrenin teleskoplar ile gözlemlenebilir kısmı yaklaşık 46 milyar ışık-yılı. Bu sayıyı kafanızda canlandırmak için Dünya’nın Güneş’e 0.0001581 ışık-yılı uzaklıkta olduğunu göz önünde bulundurabilirsiniz, yani ışık hızındaysanız buradan Güneş iki adımlık yer. İçinde bulunduğumuz evren bu kadar büyük olmasına rağmen çoklu evrenler içindeki birçok evrenden sadece bir tanesi. Kuantum mekaniği, felsefe, kozmoloji gibi farklı bilim dallarında zaman zaman kullanılmış bu terimi 1895 yılında ilk defa kullanan kişi Amerikalı filozof William James. Ancak James, terimi farklı evrenlerden bahsetmek için değil, doğal fenomenlerin kafa karıştırıcı ahlaki anlamına atıfta bulunmak için kullanmıştı.
William James (1824-1910)
Çoklu evrenler teorisi günümüze kadar birçok farklı fizikçi, matematikçi ve felsefeci tarafından farklı açılardan ele alınıp tartışılmış. Dolayısıyla hakkında çok fazla fikir ve bağlantılı olduğu birçok farklı alan var: Karadelikler, Einstein’ın Genel Görelilik Teorisi, vs… Ortaya atılan fikirlerin hiçbirini doğru ya da yanlış olarak nitelendirmemiz şu an için pek mümkün değil, ayrıca biri diğerinden daha iyi veya kötüdür şeklinde de bir karşılaştırma yapamayız. O yüzden amacım, bu fikirlerden ilham verici olanları seçip sizi biraz heyecanlandırmak o kadar.
Çoklu Dünyalar Yorumu
Fizikçiler kuantum mekaniğinin matematiksel formüllerini içinde bulunduğumuz gerçeklik çerçevesinde açıklanma çalışmalarına “yorum” (Interpretation) adını veriyor. 1955 yılında Princeton Üniversitesi’nde bir fizikçi, Hugh Everett, doktorasını yaparken Schrödinger’in kuantum dalga fonksiyonuna çoklu evrenler teorisinin temellerini oluşturacak bir yorum katıyor: “Many-worlds Interpretation”. Kuantum dalga fonksiyonunu kısaca günlük hayatta kullandığımız Newton kanunları gibi kuantum mekaniğinin kanunları olarak düşünebilirsiniz. Detaylarında kaybolmadan özetleyecek olursak Everett Çoklu Dünyalar Yorumu’nda ne zaman farklı sonuçlar elde edilebilecek bir kuantum deneyi yapılsa olası her faklı sonucun gerçekleştiği aynı zamanda ve uzayda paralel olarak birden fazla evren meydana geldiğini söyler. Yani olasılık için bir evren.
Hugh Everett (1930-1982)
Erwin Schrödinger (1887-1961)
Her ne kadar fikri matematiksel olarak ortaya koymaya çalışan Everett olsa da aslında bu fikir ilk defa Everett’in aklına gelmemişti. Erwin Schrödinger, 1952 yılında yayınladığı bir makalesinde, günlük bir dilde ifade edecek olursak, sırf gözlemleyemediğimiz için bir sonucun kuantum boyutta kaybolmayacağını dile getirir. Kuantum mekaniğinden, Schrödinger’den bahsedip muhtemelen artık çoğu kişinin duyduğu kedisinden bahsetmezsek ayıp olur. Kedi örneğinden açıklayacak olursak, Schrödinger kutunun içindeki kedinin her zaman canlı veya ölü olma ihtimali bulunduğunu ve kutuyu kaldırdığımızda kediyi ölü olarak görmemizin kedinin canlı olduğu diğer olasılığı yok etmeyeceğini, kedinin kutudan canlı olarak çıktığı başka bir boyut olduğunu söyler. Ancak Schrödinger bu fikrinde başka bir “evren” den bahsetmediği ve Everett bu terimi kullandığı için çoklu evrenler teorisinin fikir babası olarak kabul edilmiştir.
Yani Everett ve Schrödinger’e aslında yaşanan her olayda aldığımız her kararda başka bir evren, tıpkı bir ağaç dalı oluşturuyoruz. Her ne kadar biz sadece içinde olduğumuz dalda yaşananları görsek ve anılarımıza kaydetsek de başka bir evrende yaptığımız şeylerin tam tersini yapıp, bambaşka bir hayat yaşayan başka bir “biz” olabilir. Her ne kadar bilimsel olarak kanıtlanmamış birer fikir olsa da, böyle şeyleri düşünmek keyifli. Hem ne demiş bilim kurgu yazarı Robert Anton Wilson “Elbette deliyim, ama bu yanlış olduğum anlamına gelmez.”
Kaynakça:
Gribbin, By: John. “The Many-Worlds Theory, Explained.” The MIT Press Reader, 15 Apr. 2021, https://thereader.mitpress.mit.edu/the-many-worlds-theory/.
“Multiverse.” Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc., https://www.britannica.com/science/multiverse.
Vaidman, Lev. “Many-Worlds Interpretation of Quantum Mechanics.” Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford University, 5 Aug. 2021, https://plato.stanford.edu/entries/qm-manyworlds/.
