Sıcak savaşların yoğunluğu ve yıpratıcılığı, insanlar tarafından soğuk savaşlara kıyasla daha çok hissedilir. Bunun sebebi sıcak savaşların psikolojik etkilerinin yanında, fiziksel olarak da varlığını insanlara belli etmesi olabilir. Ancak soğuk savaşların da birey üzerinde psikolojik, toplum üzerindeyse sosyolojik etkileri oldukça fazladır. Silah patlamalarının sesini duymayan bir birey, hayatının her tarafını ele geçirmiş olan propagandaların farkına varmayarak yaşamaya devam edebilir belki, ancak Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) arasında yaşanan Soğuk Savaş Dönemi sırasında mesleki hayatlarını devam ettirmeye çalışmış olan Rus balet ve balerinler için aynı düşünceyi savunmamız mümkün olmayacaktır.
Rus Balesi’nin Propaganda Aracı Olarak Kullanılmasının Kısa Tarihçesi
Sanat, her sınıftan ve her çeşit insana ulaşabildiğinden ötürü politika çerçevesinde pek çok liderin propaganda opsiyonları içerisinde yer almıştır. Konu bale olduğu zaman üzerinde konuşulan devlet SSCB olunca, bu durum daha çok göze çarpar. Zira on yedinci yüzyıl başlarında Batı Dünya’sına yönelik her türlü fikirden kaçınan Çarlık Rusya’sının başına Çar I. Peter geçince, Saint Petersburg’un kurulmasıyla bir kültür devrimi yaşanmış, ve Fransız Balesi’nin aksine yalnızca aristokratların izleyebileceği bir sahne sanatı olmaktan çıkan Rus Balesi, sınıf ayrımı yaşanmaksızın Rusya toprakları üzerine yaşayan her bireyin izleyebileceği bir sanata dönüşmüştür. [1] Tabii ki bu durum, yıllar sonra Sovyet Rusya’nın kuruluşu sırasınca Rus aristokrasisine ait her türlü ögeyi kaldırmak isteyen Lenin’in başına dert olmuştur. Günümüzde de varlığını sürdürmeye devam eden, dünyanın en prestijli bale sahnelerinden olan Mariinsky ve Bolshoi gibi sahneler, o dönemde de popülerliğini korumakta, ve Rus Balesi’nin özelliğinden ötürü her sınıfı içerisinde bulunduran seyirci kitlesiyle buluşmaktaydı. Sahnelere akın akın giden işçi sınıfı seyircilerinin bale sanatına olan tutkusu, Lenin’in Rus aristokrasisinin geçmişini tamamen silememiş olmasına sebep olmuş, yıkmayı planladığı bu sahneleri yıkamamıştır. [1] Lenin’in dokunamamış olduğu bu sahneler, Soğuk Savaş Dönemi sırasınca yaşamlarını sürdüren Rus dansçıların yanında, onların psikolojik baskılara uğrayacakları günlere de ev sahipliği yapmıştır.
Her ne kadar Soğuk Savaş Dönemi sırasınca başlangıçta ABD ve SSCB arasında kültürel etkileşim yaşanması her iki devlet tarafından da desteklenmemiş olsa da, 1958 yılında ABD Doğu-Batı Etkileşim İşleri Özel Asistanı William S. B. Lacy ve ABD Sovyet Büyük Elçisi Georgy Zarubin; kültürel, eğitimsel ve bilimsel açıdan SSCB ve ABD arasında değişim ve etkileşim yaşanması gerektiğine karar vererek bu amaca iki yıllık bir süreç için izin veren Lacy-Zarubin Anlaşması’nı imzalamışlardır. [3] Bu anlaşmanın imzalanmasının ardından sanatın her kolunun, politik propaganda yapılması üzerine değişimlere uğraması gecikmemiştir. Bu değişimler ve propaganda araçları ABD cephesinde “Twist Dance”in ortaya çıkışı ve ABD’ye karşı övgüler barındıran “West Side Story” gibi müzikallerin turnelere çıkması; SSCB cephesinde ise Rus Karakter Dansı’nın (Ruslara özgü bir dans türü) ABD turnesine çıkması ve bale gösterileri içerisinde bayrak motifleri gibi politik unsurların yerleştirilmesi örnek olarak verilebilir. [4]
Kültür etkileşimi öncesi her iki devlet de kendi vatandaşlarına, manipülatif diyebileceğimiz sözler sarf ederek, karşı devletin kötü olduğunu ve bu devletlerde yaşayan bireylerin “dost” olamayacağı yönünde uyarılarda bulunmuş, Lacy-Zarubin Anlaşması sonrası yaşanan kültür etkileşimlerine kadar da her iki devletin halkı birbirlerinden korkmuşlardır. [4] Ancak Lacy-Zarubin Anlaşması yürürlüğe girdikten sonra etkileşimlerin başlamasıyla her iki devletin vatandaşlarının bu yöndeki korkuları değişmiştir. SSCB cephesi tarafında ABD turnesine ilk kez çıkan dans topluluğu, “Moiseyev Dans Topluluğu” olmuştur. Ünlü Rus Karakter dansçısı Igor Moiseyev’in dans topluluğunun turneye çıkmasının sebebi ise, Rus kültürünü ABD vatandaşlarına tanıtmak ve elbette SSCB sempatizanı bir propaganda yürütmektir. Kapalı gişe oynanan bu gösterilerin o zamanların ünlü televizyon şovu “Ed Sullivan Show” içerisinde de konu edilmiş olması, ABD vatandaşlarının SSCB’ye olan ilgilerinin artmasına sebep olmuştur. [4]
Elbette ABD’nin, SSCB’nin Moiseyev Dans Topluluğu turnesine olan yanıtı gecikmemiş, ve “American Ballet Theatre” (ABT), SSCB’ye turne düzenleyen ilk Amerikan bale topluluğu olmuştur. [7] ABD’nin kültür etkileşimi kapsamınca SSCB’ye bir bale topluluğu göndermiş olması sebebiyle, SSCB de bünyesinde bulundurduğu bale topluluklarını ABD turnelerine yollamış, ancak bu süreç içerisinde balet ve balerinlerinin üzerinden gözlerini ayırmamıştır.
SSCB’nin, Dansçılarına Uyguladığı Baskı Politikası ve Dansçıların Batıya Kaçışı
Her ne kadar dışarıdan her iki devletin vatandaşlarının kültürel etkileşimlerden ötürü birbirine ısınması güzel bir olay gibi görünse de, bu etkileşimler sırasında Rus balet ve balerinlerinin SSCB tarafından sürekli olarak izleniyor olması perde arkasında kalmış, izleyicilerin bu vahim durumdan hiç haberleri olmamıştır. Turne sırasınca dansçıların yanlarından ayrılmayan SSCB’nin istihbarat ve gizli servisi KGB’nin yanında sürekli olarak gizli teşkilatlar ve politik otoriteler tarafından savurulan tehditlere maruz kalan dansçıların aynı zamanda telefonları da düzenli olarak dinlenmekteydi. [1] Bu psikolojik baskı ortamından kaçmak isteyen dansçılar KGB tarafından yakalanıp zorla SSCB topraklarına geri götürülmekteydi. Bu baskıya dayanamayan ünlü balet Rudolf Nureyev, KGB’den kaçmayı başarmış olan ilk dansçılardan. Paris turnesinde sokaklarda hayranlarıyla buluşan Nureyev, KGB tarafından zorla Rusya’ya geri gönderilecekken havalimanı içerisinde ikonik “özgürlük sıçrayışı”nı gerçekleştirerek, bariyerlerden atlayıp Fransız polisine sığınmış, ve onu politik mülteci olarak kabul etmelerini, “Demir Perde” SSCB içerisinde tonlarca baskıya maruz kaldığını, bu zorbalıktan kurtulmak istediğini beyan etmiştir. [9] Bir başka kaçış hikayesi örneği ise Kirov Balesi sanatçısı Nikolai Baryshnikov olarak verilebilir. Kanada turnesi için Toronto’da olan ünlü balet, gösteri bitimi KGB’den kaçışını şu şekilde anlatır; “Hayranlarım beni tiyatro kapısında bekliyordu, bense koşmak, KGB’den kaçmak zorundaydım. Hayranlarım da imza için arkamdan koşmaya başladılar. Onlar gülümsüyordu, bense hayatım için kaçıyordum.” [10]
Görüldüğü üzere “Demir Perde” olarak da tarihe damgasını vurmuş olan SSCB denetiminin örmüş olduğu duvar sebebiyle sanatçılar, çokça politik baskı altında kalmış ve sürekli olarak gözetlenilmiş, kendilerini hapsolmuş hissetmişlerdir. Bu dönem içerisinde sanatçılar, politik ilişkilerde piyon görevi görerek kendi devletlerinin ideolojilerini başka devletlere yaymak ile görevlendirilmiş, bu görevler bağlamında turnelere çıkarak sanatlarını icra etmeye çalışmışlardır ancak sahnelenen bu oyunlar, politik propagandaların dışına çıkamamıştır. Bunun yanında sosyal güvenliklerinin tehdit altında olduğunu düşünen sanatçılar, SSCB’nin kendilerini sürekli gözetlemesinden ve tehditlerinden kaçabilmek amaçlı başka devletlere sığınmış, mümkün olduğunca politik baskıdan uzak kalmak istemişlerdir. Her ne kadar Lacy-Zarubin Anlaşması’nın asıl amacı ABD ve SSCB arasında kültür etkileşimi sağlamak olsa da bu anlaşma, Rus dansçılar için bir kaçış ümidi olmuş ve gittikleri turnelerde yurt dışında bulunuyor olmanın verdiği güven hissini ve avantajlarını kullanarak baskıcı SSCB politikasından kaçmaya çalışmışlardır. Politik mülteci olarak yaşamayı, SSCB denetimi altında yaşamaktan daha güvenli bulan dansçılar; ellerindeki bu imkanı kullanarak Batı’ya kaçmış, hayatlarını ve sanatlarını politik ideoloji yayma kaygısı duymadan yaşamaya ve icra etmeye başlamışlardır.
Kaynakça
[1]: AJ+. “Why Russians Are So Good At Ballet | AJ+.” YouTube, uploaded by AJ+, 3 June 2018, www.youtube.com/watch?v=lpKM32TaPSA&t=1s.
[2]: https://www.wendemuseum.org/sites/default/files/WM_RedShoes-Catalog-4.pdf
[3]: York, Carnegie Corporation of New. U.S.-Russia Relations: Quest for Stability, usrussiarelations.org/2/timeline/the-soviet-period/72.
[4]: Garafola, Lynn. “Dancing the Cold War”. An International Symposium, 16-18 February 2017, Sponsored by the Barnard College Dance Department and the Harriman Institute, Columbia University.
[5]: Bernstein in Moscow during the New York Philharmonic tour of the Soviet Union. September 5, . Photographer unidentified. Music Division. Photograph. Retrieved from the Library of Congress,
[6]: “COLD WAR CULTURAL EXCHANGE AND THE MOISEYEV DANCE COMPANY: AMERICAN PERCEPTION OF SOVIET PEOPLES. A Dissertation Presented. Victoria Anne Hallinan.” PDF Free Download, docplayer.net/58126592-Cold-war-cultural-exchange-and-the-moiseyev-dance-company-american-perception-of-soviet-peoples-a-dissertation-presented-victoria-anne-hallinan.html.
[7]: “ABT’s 1960 Tour of the USSR.” American Ballet Theatre, www.abt.org/the-company/about/abt-ussr-tour-1960/.
[8]: Dancers and Diplomats: New York City Ballet in Moscow, October 1962-The Appendix, theappendix.net/issues/2014/7/dancers-and-diplomats-new-york-city-ballet-in-moscow-october-1962.
[9]: Underwood, Alice E.M. “Rudolf Nureyev’s Great Leap to Freedom.” Russian Life, russianlife.com/stories/online/rudolf-nureyev-s-great-leap-to-freedom/#:~:text=Nureyev’s “leap to freedom,”,bond between art and freedom.&text=From 1958 to 1961, Nureyev,entire repertoire of classical ballet.
[10]: “Soviet Dancer Mikhail Baryshnikov Defects from U.S.S.R.” History.com, A&E Television Networks, 26 June 2019, www.history.com/this-day-in-history/mikhail-baryshnikov-defects-cold-war-dancer.
