İnsan toplumlarında doğal şartlar altında yaşayan yetişkin kadınlar, hayatlarının yaklaşık %42.5’lik bir kısmını menopozda yani üreme sonrası dönemde geçiriyor. Ancak insanların en yakın akrabası olan şempanzelerde bu oran yetişkin dişiler için %2 civarında. Menopoz hem nadir görülüyor hem de karada yaşayan memeliler arasında yalnızca insanlar uzun bir menopoz dönemine sahip. İnsanlarda neden menopozun görüldüğüne dair en çok destek gören teorilerden birisi kuşaklar arası yardımın yararlarına ve kuşaklar arası çıkabilecek çatışmaların zararlarına odaklanıyor. Kuşaklar arası yardımın yararlarına odaklanan teoriyi destekleyen bir araştırmaya göre annelerin ve büyükannelerin varlığı insan yavrularının hayatta kalma olasılığını arttırıyor olabilir.
İnsanlarda menopozun neden evrildiğine dair iki hipotez var: Uzun yaşa hipotezi ve erken durma hipotezi. Uzun yaşa hipotezine göre menopoz toplam ömür süresini uzattı ama üreme süresi menopoz görülmeyen atalar ile aynı kaldı. Bunun anlamı, menopozun görüldüğü türlerin ömürlerinin daha uzun olacağı ama üreme ömürlerinin değişmeden kalmış olabileceğidir. Bu hipotezi destekleyen bulgulardan birisi, insan dişilerinin ve şempanze dişilerinin aynı üreme ömrüne sahip olduğu ama insan dişilerinin ömürlerinin daha uzun olduğudur. Erken durma hipotezine göre ise menopoz, toplam üreme ömrünü azalttı ama menopozun görülmediği atalara göre toplam yaşam süresi değişmeden kaldı. Bu iki hipotezin varlığı dişli balinalarda incelendiği zaman, menopoz gören balinaların kendileriyle aynı ağırlıkta olan diğer balina türlerine göre daha uzun yaşadığı tespit edilmiştir. Ayrıca menopoz gören dişli balina türlerinin, ağırlıkları aynı olan ve menopoz görmeyen diğer balina türlerinden daha kısa bir üreme ömrüne sahip olmadığı bulunmuştur. Yani tıpkı insanlarda olduğu gibi dişli balinalarda da menopozun işlevi üreme ömrünü sabit tutmak ve dişli balinaların yaşam süresini uzatmak olabilir.
Bununla birlikte menopoz gören dişli balinalarda da yaşlı dişilerin genç nesillere yardım ettiği bulunmuştur. Tıpkı insanlarda olduğu gibi menopozun dişli balinalarda da yavruların hayatta kalma olasılığını arttırdığı düşünülmektedir. Bu durum, menopozun yaşam süresini sabit tutarken yeni kuşakların ömrünü uzatmak için evrimleşmiş olabileceğini gösteriyor.
KAYNAKÇA:
Ellis, S., Franks, D.W., Nielsen, M.L.K. et al. The evolution of menopause in toothed whales. Nature (2024). https://doi.org/10.1038/s41586-024-07159-9
Katil Balina (orka) aslında yunustur!. Evrim Ağacı. (n.d.). https://evrimagaci.org/katil-balina-orka-aslinda-yunustur-7448
