Diyalektik materyalizm felsefesi, Karl Marx ve Friedrich Engels tarafından kuramsallaştırılan Marksist tarih felsefesinin -tarihsel materyalizm teorisinin- temelini oluşturur. Toplumsal yapıların değişimini, uzlaşmaz ekonomik çıkarlardan ötürü ortaya çıkan sınıf mücadeleleri ile açıklayan Marksist tarihsel materyalizm kuramı, doğanın ve toplumun tarihsel dönüşümünün evrensel kuralları olduğu iddia edilen diyalektiğin ya da diyalektik materyalizmin yasalarına dayanır. Diyalektik materyalizm, 20. yüzyılda, başta SSCB olmak üzere tüm sosyalist devletlerce devletin felsefi ideolojisi olarak benimsenmiş ve yaygınlaştırılmıştır. Engels’ten bu yana geliştirilen diyalektik ve tarihsel materyalizm, “kaçınılmaz” olan sosyalist dünyayı, Batılı kapitalist dünyadan ayıran bir ideolojik bariyer niteliği gördü. Bu yazıda, 20. yüzyılın en yaygın ideolojilerinden biri hâline gelmiş Marksist ideolojinin felsefi temellerini oluşturan diyalektik materyalizmi, çağdaş analitik felsefenin yöntemleriyle özet halinde açıklamaya çalışacağım.
Diyalektik İdealizmden Diyalektik Materyalizme
Erken dönemde Marx, Genç Hegelci adı verilen düşünürler okulunun radikal bir üyesidir. Genç Hegelciler, Hegel’in diyalektik yöntemini benimseyen ve bu diyalektik yöntemi, felsefi ve toplumsal konularda yorumlama aracı olarak kullanan düşünürlerden oluşmaktaydı. Marx, mevcut rejim karşıtları ve dine eleştirel yaklaşan üyelerden oluşan sol eğilimli Genç Hegelciler grubunun bir parçasıydı. Marx, Bakunin, Bauer, Stirner gibi Genç Hegelciler, Hegel’in diyalektik yöntemini mevcut rejimin ve toplumsal yapının eleştirisinin bir aracı olarak kullanıyorlardı. Genç Hegelcilerin diyalektik yöntem anlayışı, kısaca üç genel ifade ile açıklanabilir:
i. Varolan her şey hareket hâlindedir – statik (durağan) varlıklar yoktur.
ii. Hareket ve değişimden bağımsız gerçeklik (realite) yoktur.
iii. Değişimi sağlayan güç, çelişkilerdir (antagonizma).
Marx’ın da içinde bulunduğu radikal Genç Hegelciler, Hegel’den farklı olarak materyalisttirler. Bir idealist olan Hegel’in diyalektik anlayışına göre, tüm -diyalektik- süreçler, soyut olandan somuta, kısmi olandan tüm yani Mutlak (The Absolute) olana doğru bir ilerleyiş içerisindedir. Hegel için Mutlak, en kapsayıcı ve bütün olandır, Tanrı’dır. Bir materyalist olan Marx, Hegel’in bu idealist diyalektik yaklaşımını reddeder. Ona göre diyalektik süreçlerin mutlakiyete varmak gibi bir amacı yoktur. Hegelci diyalektik, kavramların ve ideaların Mutlak olana yönelik aşamalı ilerleyişini açıklamaya çalışırken; Marksist diyalektik, nesnelerin ve insan eylemlerinin diyalektik sürecini yorumlamaya girişir.
Hegel, Marks ve Feuerbach (Kaynak: filosofiahoy.es)
Ludwig Feuerbach, Marx’ın Hegel kadar olmasa da diyalektik materyalizm yaklaşımını şekillendirmesinde etkili olmuş düşünürlerden birisidir. Ludwig Feuerbach’ın materyalizm anlayışı ile Marx’ın diyalektik materyalizm anlayışı, bazı temel ilkeleri açısından benzerlikler taşımaktadır. Bunlar:
(i) Realizm: İnsan zihninden bağımsız bir gerçeklik, yani dış dünya vardır. Gerçeklik, insan zihninin bir ürünü değildir.
(ii) Ampirisizm/Deneycilik: Bilgi ve kavramların nihai kaynağı duyumlar ya da duyuma dayalı tecrübelerdir.
(iii) Ateizm ve Naturalizm: Ruhsal ve doğa üstü varlıklar yoktur.
Bu üç ana fikir, Feuerbach ve Marx’ın materyalizm yaklaşımlarından çıkarsanabilir. Feuerbach’ın ideaların ve ideallerin varlığını kabul ediyor olması, onu Marx’tan ayrıştırmaktadır. Marx, Alman İdeolojisi’nde eleştirdiği Feuerbach’ı pasif bir insan resmetmekle suçlar. Ünlü 11. tezi, Marx’ın Feuerbach’a yönelik ana eleştirisidir: “Şu ana dek, filozoflar sadece dünyayı anlamakla yetindiler (Feuerbach’ın tanımlamasıyla yeniden kavramsallaştırma). Ancak, önemli olan onu değiştirmektir.” Marx’ın savunduğu diyalektik materyalist görüş, dinamik, değişim hâlinde ve aktif bir insan ve toplum anlayışını işaret eder.
Diyalektik Mantık Yasaları
Engels tarafından tanımlanan diyalektik mantık yasaları, doğadaki ve toplumların tarihindeki dinamik ve değişken süreçleri açıklama iddiasına sahiptir. Bu yasalar:
1. Karşıtların Birliği ve Çelişkisi Yasası (Tez & Anti-tez): Karşıtlar, birbirini tamamlayan zıt ilişkilere sahiptir. İşçi sınıfı ve burjuvazi birbiriyle çelişen ekonomik çıkarlardan kaynaklanan antagonistik bir ilişkiye sahiptir.
2. Nicelikten Niteliğe Dönüşüm Yasası: Niceliksel değişimler birikerek niteliksel dönüşümlere yol açarlar. Örneğin, suyun 100 santigrat dereceye kadar erişmesi niteliksel bir değişim iken; suyun kaynamaya başlaması niceliksel bir değişimdir. Sosyalist bir devrimle, üretim araçlarının el değiştirmesi de niteliksel bir değişimi tarifler.
3. Yadsımanın Yadsınması Yasası (Sentez): Karşıtlar, yeterli niceliksel değişime tabi olduklarında yeni bir evreyi başlatırlar.
Engels’e göre bu üç yasa, materyal dünyada var olan her şeyin nasıl hareket ettiğini ve değiştiğini açıklayacak niteliğe sahiptir. Bu yasalar, doğal süreçleri açıkladıkları gibi toplumsal sınıfların çatışmasından doğan tarihsel değişimleri de açıklayabilir.
Diyalektik Materyalizme Yöneltilen Eleştiriler
1. Diyalektiğin yasaları, formel mantığın kuralları ile çelişmektedir. Bu yüzden diyalektik, mantık dışıdır.
Formel mantıkta, karşıtlar bir araya geldiklerinde, sentez gibi herhangi bir sonuç ortaya çıkmaz. Önermelerin, doğruluk değerleri doğru ve yanlış ile tanımlanır. Bu yüzden, doğru bir önerme ve onun karşıtını içeren yanlış bir önerme bir araya geldiğinde doğru bir önerme doğmayacaktır. Diyalektik, “çelişmezlik yasası” olarak adlandırılan temel formel mantık yasasını reddeder. Diyalektiğe göre önermeler, aynı anda iki doğruluk değerine sahip olabilir. Sembolik bir şekilde açıklayacak olursak eğer:
¬ : Karşıtlık sembolü
|= : Sonuç sembolüDiyalektiğe göre:
A: doğru, ¬A: doğru
{A, ¬A} |= BFormel mantığa göre:
P-1 (Önerme-1): A
P-2 (Önerme-2): ¬A
Sonuç: –
2. Diyalektik materyalizm, iddia ettiği gibi metafiziğin karşısında değildir. Diyalektik materyalizm, metafiziksel bir görüştür.
Diyalektik materyalizm, metafiziğin tamamen karşısında olduğunu iddia eder. Diyalektik materyalizme göre metafizik, durağan ve sabit olanı inceler. Diyalektik ise, dinamik, değişken olanla ilgilenir.
Felsefede metafizik, realite, varlık ve varoluşa dair soruları inceleyen felsefe alanı olarak adlandırılır. Nedensellik, kesinlik, doğruluk, determinizm, materyalizm, dualizm gibi pek çok konu metafiziğin ilgi alanına girer. Diyalektik materyalizm, metafiziği yeniden tanımlayarak, kendisini onun karşısında konumlandırır. Ancak, metafiziğin genel ilgi alanı açısından diyalektik materyalizmin kendisi de metafizik bir görüş olarak nitelendirilebilir.
3. Zihin-beden ikilemine yaklaşımı açısından diyalektik materyalizm, materyalist (ya da fizikselci) değildir.
Materyalizm (“Var olan her şey maddedir.”) ya da fizikselcilik (“Var olan her şey fizik yasalarıyla yönetilir.”) açısından zihinsel olaylar, süreçler ve fenomenler, fiziksel süreçler ve fenomenlerdir.
Diyalektik materyalizme göre zihinsel süreçler ve fenomenler (bilinç, hafıza, muhakeme vb.), maddeden yansıyan ve fiziksel olmayan süreçler ve fenomenlerdir. Diğer bir deyişle, bilinç ve diğer zihinsel olaylar ve fenomenler, fiziksel süreçlerin bir yan ürünü ya da yansıması olarak ortaya çıkarlar. Zihinsel olay ve fenomenler, tamamıyla fiziksel değildirler ama fiziksel olanla nedensel olarak bağlantılıdırlar. Çağdaş zihin felsefesinde bu görüşe, epifenomenalizm adı verilir. Diyalektik materyalizm, zihin-beden ikilemi açısında epifenomenalisttir.
Kıtacı tarih felsefesindeki en yaygın kuramlardan biri olan tarihsel materyalizmin temeli olan diyalektik materyalizm, Marksistler içerisinde hâlâ güncelliğini korumaktadır. Diyalektik materyalizme yöneltilen eleştiriler, kuramcılar arasında farklı yönelimlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Analitik Marksizm okulu içerisinde diyalektikten bağımsız tarihsel materyalist teoriler olsa da, tarihsel materyalizm açısından hâlâ baskın görüş diyalektik materyalizme dayanmaktadır. Bu yazı dizisinin devamında, diyalektik materyalizmle ilgili olarak tarihsel materyalizm teorisi irdelenecektir.
[box_light]Kaynakça[/box_light]
Boguslavsky, Karpushin ve Ratikov. Diyalektik ve Tarihsel Materyalizmin Alfabesi. Bilim ve Sosyalizm Yayınları, 1995.
Çubukçu, Aydın. Mantık ve Diyalektik. Evrensel Basım Yayın, 1998.
De George, Richard T. Patterns of Soviet Thought: The Origins and Development of Dialectical and Historical Materialism. Ann Arbor: University of Michigan, 1966.
Politzer, Georges. Felsefenin Başlangıç İlkeleri. Sol Yayınları, 2012.
