Gökyüzüne bakın. Yüzünüzü yakan soğukta tertemiz ve kapkaranlık gökyüzünü görmek için biraz yukarı bakın. Ay, balkonunuzu aydınlatacak kadar parlak ve beyazsa oraya dikkatle bakın. Belki de Ayaz Ata’yı görebilirsiniz.
Noel sezonunun başlamasıyla birlikte dünyanın dört bir tarafı ışıl ışıl bir hal alıyor. Noel, İsa’nın doğumunun çeşitli eylemlerle kutlanmasıdır ve Hıristiyan dünyasıyla özdeşleşmiştir. Görsel şölenler, Noel süslemeleri, kalabalık akşam yemekleri… Filmlerden görmeye alışık olduğumuz bu görüntüler görsel olarak çok etkileyici. Yüzyıllardır süregelen bu kültürün bugün hala korunuyor olması gerçekten çok değerli. Ancak dini inançlardan tamamen bağımsız olarak söylemeliyim ki, Noel Türk kültürünün bir parçası değil. Peki neden her yıl aralık ayında Noel Baba kılığına girmiş insanlar, büyük bir hevesle süslenmiş Noel ağaçları ve Noel temalı eşyalarla karşı karşıya kalıyoruz? Ben inanıyorum ki, kültür emperyalizmi amacına ulaşıyor. Bir milletin değerlerinin, kültürünün, mitolojisinin yeterince öğretilmeyip bir başka kültürün o millete dayatılması bir karmaşaya sebep olabilir. Bu kültür karmaşası da, yetersiz eğitimle birlikte, zamanla bazı milletlerin kimliklerini kaybetmelerine yol açar.
Noel deyince akla gelen başlıca figür Noel Baba’dır. Noel Baba, günümüzdeki modern imajından farklı olarak, aslında bir Hıristiyan azizidir. Bugün, Noel Baba “çocukların dileklerini yerine getiren” bir ikon haline gelmiştir ve deyim yerindeyse farklı efsanelerden uyarlanmış bir “pazarlama harikası”dır. Peki, Noel Baba alışveriş merkezlerinde ne yapıyor? Kültür satıyor. Çünkü herkesin aynı şeylere inanması ve herkesin aynı eylemleri gerçekleştirmesi gerektiğiyle ilgili tuhaf bir inanış var dünyada. Sanıyorum ki Noel Baba’yı çağırarak dünyanın geri kalanına ayak uydurmamız gerektiğini hissediyoruz.
İyi ama, bizim zaten Ayaz Ata’mız var.
Ayaz Ata, Ayaz Bobo, Ak Ayas, Ayaz Ota, Şahta Baba… Her devlet kendi diline göre uyarlamış Ayaz Ata’yı. Ayaz Ata, Türk mitolojisindeki en önemli figürlerden biridir. Türk Söylence Sözlüğü‘ne göre Ayaz Ata ve Ayas Han farklı karakterlerdir ve karıştırılmamalıdır. Ayas Han, soğuk tanrısı olarak kabul edilir. Ayaz Ata ise bugün bildiğimiz Noel Baba figürüyle benzer misyona sahiptir. Ülker yıldız kümesindeki altı yıldızın, göğün altı deliği olduğuna inanılır ve Ayaz Ata buradan soğuk hava üfler. Kış mevsimi bu şekilde gelir. Ayaz Ata aslında kışı getirendir ama soğukta kalanlara yardım eli uzatır. Hatta Ay tanrısının kış aylarında Türkleri koruması için Ayaz Ata’yı gönderdiğine inanılır. Ayaz Ata figürü, ön Türk toplumlarında Yel Ana olarak yer alırdı. Ataerkil toplum düzeninin yaygınlaşmasıyla birlikte Ayaz Ata olarak kabul gördü.
Türk toplumuyla ilgili bir başka ilginç iddia ise İslamiyet öncesi Türk toplumlarının Nardugan bayramının Noel ile ilişkili olabileceği. Nardugan, Türkler tarafından, 22 Aralık’ta gündüzlerin uzamaya başlamasıyla birlikte gece ve gündüzün savaşının bitmesi ve gündüzün -yani iyiliğin- kazanması olarak kutlanırdı. Türkler, dünyanın tam ortasında olduğuna inandıkları bir akçam ağacının altında tanrıya teşekkür etmek için şarkılar söyleyip, ağacın dallarına dilekler asıp, altına hediyeler bırakırlardı. Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ’a göre bu gelenek Hunlar tarafından Avrupa’ya taşındı ve Hıristiyanlar tarafından İsa’nın doğumuyla ilişkilendirilip Noel olarak kutlanmaya başlandı.
Bu iddiaların gerçekliğini belki de hiç öğrenemeyiz ancak bence kültür ve edebiyat yalan söylemez. Türk mitolojisinde yer edecek kadar önemli bir figür Ayaz Ata ve aslında amaçları Noel Baba’yla ne kadar da benzer. Kültürler arası etkileşim kaçınılmazdır ve faydalıdır. Ancak belli kültürlerin toplumlara empoze edilmesi milli kimlik açısından yıkıcı sonuçlar doğurabilir. Bu kültür emperyalizmine en iyi örnek Noel Baba ve Ayaz Ata olabilir. Farklı coğrafyalarda ve farklı dini inançlar tarafından oluşturulmuş bu iki figürün benzer amaçları olmasına rağmen Ayaz Ata’yı gören duyan pek olmamış. Noel Baba ise popüler kültürün ulaşabildiği her yerde.
Kış başladığından beri arıyorum ama bulamıyorum. Sahi, Ayaz Ata’yı gören var mı?
https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=w6EUB9wHyWk
Kaynakça:
https://bilimvegelecek.com.tr/index.php/2022/06/01/turklerin-ayaz-ata-efsanesi/
http://annarodgers5.blogspot.com/2011/01/grandfather-frost-comes-to-visit.html
Karakurt, Deniz. Türk Söylence Sözlüğü. 2011. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/00/TurkSoylenceSozlugu.pdf
